Dr inż.
Dariusz RYCHTER
Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków, Polska
The
author presents a comparison of social problems existing in the EU and Poland.
Special problems are described:
- support in cases of sickness,
- motherhood,
- occupational diseases,
- disablement,
- funeral costs,
- surviving dependants,
- unemployment, etc.
Because of increased risks in the sector of mining activities all these problems can be considered also from geoethical points of view.
Wstęp
Już od momentu rozpoczęcia
prowadzenia negocjacji w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej, Polska
dostosowywała swoje prawo do prawa obowiązującego w Unii Europejskiej. W
momencie przystąpienia do Unii Europejskiej nasze prawo będzie - poza niektorymi
przepisami, na które wynegocjowaliśmy tak zwane okresy przejściowe, pozwalające
na dłuższe dostosowanie naszego prawa do norm obowiązujących w Unii
Europejskiej - w pełni zgodne z prawem wspólnotowym.
Należy pamiętać, że wbrew obiegowym
opiniom Unia Europejska nie reguluje całości prawa poszczególnych państw. Wiele
ważnych kwestii - takich jak szkolnictwo, ochrona socjalna czy system
ubezpieczeń socjalnych - pozostawionych jest w gestii prawa krajowego
poszczególnych państw członkowskich. Każde państwo ma tu swoje odrębne
przepisy.
Dzieje się tak dlatego, że Unia
Europejska jest organizacją bardziej o charakterze gospodarczym niż państwowym.
Członkowie Unii Europejskiej posiadają własne systemy prawne oraz procedury
ustawodawcze. W prawie krajów członkowskich można znaleźć zarówno akty prawne
ustanawiane na poziomie Wspólnot Europejskich, jak i akty prawa krajowego. Te
kwestie, które są uregulowane prawem wspólnotowym - normy, certyfikaty czy
ochrona konsumenta - są jednakowe dla wszystkich państw członkowskich i
obowiązują we wszystkich państwach.
Po wejściu Polski do Unii
Europejskiej akty prawne Wspólnot w randze rozporządzeń zostaną włączone do
polskiego systemu prawnego i będą obowiązywać na równi z aktami prawa
krajowego. Dyrektywy natomiast zostaną przekształcone na prawo krajowe, czyli
ich treść będzie można znaleźć w nowych ustawach, rozporządzeniach lub
zarządzeniach. Państwo członkowskie zobowiązane jest wdrożyć postanowienia
dyrektywy, ale w taki sposób, który uważa za wystarczający dla osiągnięcia
celów dyrektywy. Należy pamiętać, że prawo wspólnotowe ma zawsze pierwszeństwo
przed prawem krajowym.
Obywatele polscy a obywatele Unii
Europejskiej
Obywatelem Unii Europejskiej jest
każda osoba posiadająca obywatelstwo któregoś z państw należących do Unii
Europejskiej. Tak więc Polacy z chwilą przystąpienia naszego kraju do Unii
Europejskiej staną się jednocześnie obywatelami Unii Europejskiej. Posiadając
obywatelstwo Unii Europejskiej nie traci się obywatelstwa swojego ojczystego
kraju. Zasady nabywania i utraty obywatelstwa ustanawiają władze danego
państwa. Utrata obywatelstwa kraju członkowskiego oznacza utratę obywatelstwa
Unii Europejskiej. Uprawnienia obywatela i zasady, którym musi się
podporządkować, zapisane są w Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską.
Obywatelstwo Unii Europejskiej
Obywatelstwo Unii Europejskiej
obejmuje prawo do swobodnego przebywania na obszarze wszystkich państw
członkowskich, a także prawo do kandydowania i głosowania w wyborach
samorządowych w tym państwie członkowskim, na którego terenie obywatel innego
państwa przebywa - przy zachowaniu takich samych zasad, jakie stosuje się do
obywateli tego państwa. Innymi słowy, Polak przebywający na przykład w
Niemczech będzie miał prawo do kandydowania i głosowania w niemieckich wyborach
samorządowych na równi z obywatelami Niemiec.
Obywatelstwo Unii Europejskiej
obejmuje także prawo do ochrony konsularnej lub dyplomatycznej - sprawowanej
nad obywatelem danego państwa członkowskiego, gdy przebywa on w kraju trzecim,
w którym jego państwo nie ma swego przedstawicielstwa - przez władze
dyplomatyczne lub konsularne wszystkich państw członkowskich. Jeśli więc na
przykład przebywając w jakimś państwie, w którym Polska nie ma swojej ambasady
lub konsulatu, potrzebować będziemy ochrony dyplomatycznej lub konsularnej -
będziemy mogli zwrócić się do ambasady lub konsulatu któregokolwiek z państw
członkowskich Unii Europejskiej i zostaniemy tam potraktowani tak jak obywatele
tego kraju.
Obywatele Unii Europejskiej mają
także prawo do składania petycji do Parlamentu Europejskiego, a także mogą
zwracać się do Rzecznika Praw Obywatelskich (Ombudsmana) Unii Europejskiej,
funkcjonującego przy Parlamencie Europejskim.
Wysokość emerytur, rent i świadczeń
socjalnych w Unii Europejskiej
Unia Europejska nie wprowadziła jednolitego systemu
emerytur, rent i świadczeń socjalnych. Uregulowania tych kwestii pozostawione
są w rękach państw członkowskich. System socjalny obowiązujący w danym państwie
zależy wyłącznie od jego wewnętrznych regulacji. Unia Europejska nie ustala też
odgórnie płac minimalnych czy minimum socjalnego. Państwa zachowują prawo do
tworzenia własnych systemów ubezpieczeń społecznych, określania wysokości
składek i świadczeń, warunków ich nabywania, ustalania wieku emerytalnego, itp.
Unia Europejska musiała jednak
wprowadzić regulacje umożliwiające korzystanie z prawa do przemieszczania się i
osiedlania w dowolnie wybranym kraju członkowskim nie tylko pracownikom, ale i
osobom korzystającym z rent i emerytur. Odpowiednie regulacje umożliwiają też
po zakończeniu zatrudnienia pracownikom i członkom ich rodzin pozostanie w
kraju, który nie jest ich ojczyzną. Jest to możliwe dzięki koordynacji systemów
zabezpieczenia społecznego państw członkowskich Unii Europejskiej. Koordynacja
pozwala na zachowanie różnic pomiędzy systemami w poszczególnych krajach
członkowskich, przy jednoczesnym zagwarantowaniu świadczeń dla osób
podejmujących pracę w innych państwach Unii Europejskiej (pracownik podejmuje
bowiem pracę w innym państwie Unii Europejskiej często kilka lub kilkanaście
razy w ciągu swojego życia zawodowego - chodziło o zagwarantowanie mu ciągłości
świadczeń niezależnie od miejsca jego pracy).
Koordynacja systemu zabezpieczenia
społecznego w Unii Europejskiej
Koordynacja systemów zabezpieczenia
społecznego oznacza:
1
zakaz dyskryminacji ze
względu na obywatelstwo (obywatele z innych państw członkowskich mają takie
same prawo do świadczeń wynikających z ubezpieczenia społecznego, jak obywatele
kraju, w którym przebywają),
2
zachowanie praw nabytych
(okresy ubezpieczenia, zatrudnienia i zamieszkania w poszczególnych krajach
członkowskich są sumowane i brane pod uwagę przy wyznaczeniu wysokości
emerytury lub renty).
Świadczenia objęte koordynacją
systemów zabezpieczenia społecznego
Choroba i macierzyństwo
W razie choroby i macierzyństwa
ubezpieczonym przysługują świadczenia pieniężne i rzeczowe. Świadczenia
pieniężne są wypłacane według ustawodawstwa kraju, w którym dana osoba jest
ubezpieczona, bez względu na to, gdzie mieszka i pracuje. Zasada ta ma
zastosowanie do wszystkich osób: także emerytów, rencistów i członków ich
rodzin. Wysokość i czas wypłacania świadczenia określa kraj, w którym osoba
jest ubezpieczona. Świadczenia rzeczowe udzielane są według ustawodawstwa kraju
zamieszkania lub pobytu.
Wypadki przy pracy i choroby
zawodowe
Świadczenia pieniężne z tego tytułu
wypłacane są zawsze według ustawodawstwa państwa, w którym dana osoba była
ubezpieczona w chwili wypadku przy pracy lub wystąpienia choroby zawodowej, bez
względu na kraj zamieszkania lub pobytu. Jeżeli osoba mieszka w innym kraju niż
ten, w którym jest ubezpieczona, przyznane są jej świadczenia rzeczowe według
ustawodawstwa kraju zamieszkania, a kraj ten otrzyma zwrot kosztów od państwa,
w którym osoba jest ubezpieczona.
Inwalidztwo
Kraje Unii Europejskiej posiadają co
najmniej dwa systemy świadczeń na wypadek inwalidztwa:
1
z uzależnieniem wysokości
świadczenia od długości stażu ubezpieczeniowego: do jego przyznania dana osoba
nie musi podlegać ubezpieczeniu społecznemu w chwili powstania inwalidztwa,
2
wysokość świadczenia nie
jest uzależniona od stażu ubezpieczeniowego, świadczenie jest przyznawane w
stałych kwotach, dana osoba, aby uzyskać świadczenie, musi w chwili wystąpienia
inwalidztwa podlegać ubezpieczeniu.
Renta
inwalidzka jest wypłacana w kraju zamieszkania lub przebywania. Również zasady
ustalania stopnia inwalidztwa zależą indywidualnie od kraju (nie są
ujednolicone).
Emerytury
Zasady otrzymywania emerytur w
krajach Unii Europejskiej:
1
opłacane przez pracownika
składki oraz dokumentacja dotycząca jego emerytury do czasu osiągnięcia przez
niego wieku emerytalnego pozostają w kraju, w którym był on ubezpieczony,
2
każdy kraj, w którym osoba
była ubezpieczona co najmniej przez rok, powinien wypłacić emeryturę, kiedy
pracownik osiągnie wiek emerytalny,
3
emerytura jest wypłacana w
tym państwie, w którym osoba uprawniona mieszka lub przebywa, bez obniżania
jego wysokości czy zawieszania wypłat.
Świadczenia w razie śmierci
żywiciela
Zasady dotyczące emerytur i rent:
1
jeśli zmarły przed śmiercią
był pracownikiem lub osobą samodzielnie zarobkującą, renta przyznana
pozostałemu przy życiu współmałżonkowi zostanie obliczona według zasad, jakie
byłyby zastosowane wobec samego ubezpieczonego,
2
jeśli zmarły był emerytem,
renta przyznana pozostałemu przy życiu współmałżonkowi zostanie obliczona
według ustawodawstwa krajowego,
3
renty powinny być wypłacane
bez obniżania lub zmiany wysokości i zawieszania wypłat, niezależnie od miejsca
zamieszkania pozostałego przy życiu współmałżonka (w obrębie Unii
Europejskiej).
Świadczenia dla sierot
Sierota pozostała po śmierci osoby,
która była ubezpieczona według ustawodawstwa tylko jednego państwa
członkowskiego, będzie miała prawo do świadczenia dla sierot zgodnie z ustawodawstwem
tego państwa i będzie ono wypłacane w miejscu zamieszkania. Natomiast, gdy
osoba ta ubezpieczona była według ustawodawstw kilku krajów Unii Europejskiej,
otrzyma świadczenie zgodnie z ustawodawstwem państwa zamieszkania lub według
ustawodawstwa kraju, w którym zmarły był najdłużej ubezpieczony.
Zasiłki pogrzebowe
Wypłacane są przez państwo, w
którym zmarły był ubezpieczony.
Świadczenia z tytułu bezrobocia
Niemożliwe jest ubieganie się o tego
typu świadczenia w kraju, w którym nie było się ubezpieczonym bezpośrednio
przed utratą pracy. Jeśli dana osoba jest ubezpieczona w kraju zamieszkania,
gdzie również pracuje, ma prawo do świadczeń z tytułu bezrobocia na tych samych
warunkach, co obywatele tego państwa.
Zasiłki rodzinne
Jeśli członkowie rodziny zamieszkują w kraju, w
którym dana osoba jest ubezpieczona jako pracownik lub osoba samodzielnie
zarobkująca, kraj ten będzie wypłacał jej zasiłki rodzinne w takiej samej
wysokości jak obywatelom tego państwa. Jeśli natomiast nie zamieszkują oni w
kraju, w którym dana osoba jest ubezpieczona, ale ma ona prawo do zasiłków
rodzinnych według ustawodawstwa kilku krajów, jej rodzinie przysługuje
najwyższy zasiłek przewidziany przez ustawodawstwo jednego z tych krajów.
Podsumowanie
Wszystko co zostało wcześniej
przedstawione to autentyczna rzeczywistość oparta na konkretnych przepisach.
Pozostaje jednak problem natury etycznej. Wszystkie te wytyczne są jak
najbardziej etyczne i humanitarne, chciałbym jednak zwrócić uwagę na kwestię
ich realizacji, po wstąpieniu do Unii Europejskiej przez nas samych i
mieszkańców Unii.
W naszym poprzednim stuleciu,
również bardzo burzliwym, ludy środkowej Europy przeszły straszliwe
doświadczenia. Dzisiaj otwierają się przed nami nowe drogi. Trzeba, aby Europejczycy
umieli zdecydowanie podjąć wysiłek twórczej współpracy, aby umacniali pokój
między sobą i wokół siebie! Nie można pozostawić żadnego kraju, nawet
słabszego, poza obrębem wspólnot, które obecnie powstają.
Miarą cywilizacji - miarą
uniwersalną, ponadczasową, obejmującą wszystkie kultury - jest stosunek do
życia. Cywilizacja, która odrzuca bezbronnych, zasługuje na miano
barbarzyńskiej. Choćby nawet miała wielkie osiągnięcia gospodarcze, techniczne,
artystyczne oraz naukowe.
Podstawowym celem istnienia
Wspólnoty Europejskiej jest cel gospodarczy, jednak sam podstawowy sens
istnienia wspólnoty jako wspólnoty politycznej polega na tym, że całe
społeczeństwo, które ją tworzy - w danym wypadku wszystkie jej narody - staje
się niejako panem i władcą swoich własnych losów. Ten sens nie zostaje
urzeczywistniony, gdy na miejsce sprawowania władzy z moralnym udziałem
społeczeństwa czy narodu, jesteśmy świadkami narzucania władzy przez określoną
grupę wszystkim innym członkom tego społeczeństwa. Podstawowym obowiązkiem
władzy jest troska o dobro wspólne społeczeństwa; stąd wynikają jej zasadnicze
uprawnienia. Ale właśnie w imię tych założeń obiektywnego porządku etycznego,
uprawnienia władzy nie mogą być rozumiane inaczej, jak tylko na zasadzie
poszanowania obiektywnych i nienaruszalnych praw człowieka.
Zasada pierwszeństwa pracy przed
kapitałem jest postulatem należącym do porządku moralności społecznej, który to
postulat posiada swoje kluczowe znaczenie zarówno w ustroju zbudowanym na
zasadzie prywatnej własności środków produkcji, jak i w ustroju, w którym
prywatna własność tych środków została nawet w sposób radykalny ograniczona.
Demokracja nie może sprzyjać
powstawaniu wąskich grup kierowniczych, które dla własnych partykularnych
korzyści albo dla celów ideologicznych przywłaszczają sobie władzę w jednej
wielkiej wspólnocie. Autentyczna demokracja możliwa jest tylko w narodzie
prawym i w oparciu o poprawną koncepcję osoby ludzkiej. Wymaga ona spełnienia
koniecznych warunków, jakich wymaga promocja zarówno poszczególnych osób, przez
wychowanie i formację w duchu prawdziwych ideałów, jak i „podmiotowości
społeczeństwa, przez tworzenie struktur uczestnictwa oraz
współodpowiedzialności.
W sytuacji, w której nie istnieje
żadna ostateczna prawda, będąca przewodnikiem dla działalności politycznej i
nadająca jej kierunek, łatwo o instrumentalizację idei i przekonań dla celów,
jakie stawia sobie władza. Historia uczy, że demokracja bez wartości łatwo się
przemienia w jawny lub zakamuflowany totalitaryzm.
Cała ludzka egzystencja ma właściwy
sobie wymiar wspólnotowy - i wymiar społeczny. Ten wymiar nie może oznaczać
redukcji osoby ludzkiej, jej talentów, jej możliwości, jej zadań. Właściwe z
punktu widzenia wspólnoty społecznej musi być dość przestrzeni dla każdego.
Jednym z ważnych zadań wspólnoty jest stworzenie tej przestrzeni, tak aby każdy
mógł przez pracę rozwinąć siebie, swoją osobowość i swoje powołanie. Miejmy
nadzieję, że tak właśnie będzie po przystąpieniu do Unii Europejskiej.
Literatura:
1.
50 pytań o Unię Europejską,
Publikacja wydana na zlecenie Pełnomocnika Rządu ds. Informacji Europejskiej,
Centrum Informacji Europejskiej Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej,
Warszawa 2002.
2.
Emerytury, renty,
świadczenia socjalne w Unii Europejskiej, Publikacja Urzędu Komitetu Integracji
Europejskiej, Warszawa 2003.
3.
Kulesza M., Galus K.,
Tułowiecki M., Harmonizacja prawa polskiego w zakresie przepisów dotyczących
samorządu terytorialnego, Program informacyjny „Prawo Unii Europejskiej na co
dzień“, Opracowanie powstałe na zamówienie Urzędu Komitetu Integracji
Europejskiej, Warszawa 2001.
4.
Niesyto G., Zakończenie
negocjacji o członkostwo Polski w Unii Europejskiej w obszarze środowisko, Ekorozwój@UE - Środowisko - Integracja -
Udział Społeczny - Biuletyn informacyjny Instytutu na rzecz Ekorozwoju nr 8,
Warszawa 2001.
5.
Obywatelstwo Unii
Europejskiej, Publikacja Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa
2003.
6.
Ochrona środowiska w Unii
Europejskiej, Publikacja sfinansowana z budżetu Urzędu Komitetu Integracji
Europejskiej, Departament Informacji i Kształcenia Europejskiego, Centrum
Informacji Europejskiej, Seria Wydawnicza UKIE nr 5, Warszawa 2000.
7.
Paczuski R., Prawo ochrony
środowiska Unii Europejskiej w zarysie, Towarzystwo Naukowe Organizacji i
Kierownictwa „Dom Organizatora“, Toruń 1999.
8.
Pietras J., Polska a Unia
Europejska - dostosowania i negocjacje, Master of Business Administration -
Pismo Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego i
Międzynarodowej Szkoły Zarządzania nr 4(57), Warszawa 2002.
9.
Przyszłość Polski w Unii
Europejskiej, Publikacja Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa
2002.
10.
Stodulski W., Ekorozwój a
Polska Transformacja czyli od gospodarki planowej do rynkowej - Raport Krajowy
(Polska), Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2001.
11.
Synowiec E., Stan rokowań w
sprawie członkostwa Polski w UE, Instytut Koniunktur i Cen Handlu
Zagranicznego, Centrum Badań Wspólnot Europejskich, Wspólnoty Europejskie -
Biuletyn Informacyjny nr 4 (127), Warszawa 2002.
12.
Unia bez tajemnic, Wczoraj -
dziś - jutro, Publikacja wydana na zlecenie Pełnomocnika Rządu ds. Informacji
Europejskiej, Centrum Informacji Europejskiej Urzędu Komitetu Integracji
Europejskiej, Warszawa 2002.
13. Unia Europejska - Informator o ochronie środowiska,
Publikacja sfinansowana z budżetu Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej,
Departament Informacji i Kształcenia Europejskiego, Centrum Informacji
Europejskiej, Warszawa 2000.